ارزش عبادت از روي عادت

آنچه در اين مدخل در صدد بيان آن هستيم اين است که عبادت و انجام واجبات و مستحبات توفيق الاهي است يا عادت؟ شکي نيست که انجام عبادت به توفيق الاهي است[1] و در مواردي هم اين توفيق از انسان سلب مي شود[2]، اما مي خواهيم بدانيم که آيا عادت کردن به عبادت در تنافي با اين نکته است که عبادت انجام شده توفيق الاهي باشد؟ براي روشن شدن مسئله و پاسخ گويي به پرسش فوق بايد به نکاتي که در زير مي آيد توجه شود: 

1- آيا عادت مطلقا بد است و ارزشي ندارد؟

گروهي معتقدند که در باب تربيت، انسان نبايد به چيزي عادت کند و عادت مطلقاً بد است؛ زيرا همين که چيزى عادت شد بر انسان حکومت مى‏کند و انسان به آن انس مى‏گيرد و نمى‏تواند آن را ترک کند، و آن وقت است که کارى را که انجام مى‏دهد نه به حکم عقل و نه به حکم تشخيصِ اين که اين کار، کار خوبى است يا کار بدى، انجام مى‏دهد. بلکه به حکم اين که عادتش شده و اگر انجام ندهد ناراحت مى‏شود انجام مى‏دهد. عادت بشر را به صورت ماشين در مى‏آورد و روح ابتکار را در انسان مى‏کشد و اختيار و حرّيت و اراده را از او سلب مى‏کند. امام صادق (ع) مى‏فرمايد: «لاتَنْظُروا الى‏ طولِ رُکوعِ الرَّجُلِ وَ سُجودِهِ فَانَّ ذلِکَ شَىْ ءٌ اعْتادَهُ فَلَوْ تَرَکَهُ اسْتَوْحَشَ لِذلِکَ، وَ لکِنِ انْظُروا الى‏ صِدْقِ حَديثِهِ وَ اداءِ امانَتِهِ»؛ به طول رکوع و سجود فرد نگاه نکنيد که آن، چيزى است که او بدان عادت کرده و اگر بخواهد آن را ترک کند وحشت مى‏کند … .[3] پس عادت، ارزش اخلاقى يک کار را از ميان مى‏برد، لذا بهترين کارها و فضايل انسانى همين که به صورت عادت درآمد ارزش خود را از دست مى‏دهد؛ زيرا در اين صورت آن عادت و ملکه است که بر انسان حکم مى‏کند.